کاروانسرا
نیاز انسان به سرپناه و مأمن حاضر از روزگار باستان مورد توجه بوده است در ایران زمین از گذشته بسیار دور ، آثار و مظاهری از این گونه پناهگاه ها و استراحتگاه های بین راه دیده می شوند که بسیاری از آنها را می توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد در دوران اسلامی ایجاد این گونه بناها با ویژگیهای گوناگون شهرها و روستاها ، در جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی – با نامهای مختلف چون رباط و کاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد احداث کاروانسراها در ایران سابقه ای بس قدیمی داشته طبق منابع تاریخی این کشور در احداث کاروانسراها و همچنین سیستم ارتباطات مبتکر و پیشقدم بوده است عملکردهای گوناگون کاروانسراها در گذشته باعث گردیده نامهای متفاوتی برای این گونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد : کاربات، رباط، ساباط و خان و در واقع عملکرد و وظایف مشابهی مانند کاروانسراها داشتند، ولی از جهت یادگیری معماری متفاوت بودند.
کاروانسرا
کاروانسراها اگر چه نام های گوناگون دارند در اصل علل بنیاد و پیدایش آن را می توان نیاز مبرم کاروان و کاروانیان به حمایت در طول سفر دانست. نام کاروانسرا مشتق از کاروان یا کاربان به معنی گروه مسافران ( قافله ) است که گروهی مسافرت می کردند و سرای به معنی خانه و مکان هر دو کلمه مشتق از پهلوی ساسانی است.
– کاروانسراهای دوره هخامنشی
منابع تاریخی حکایت از آن دارد که هخامنشان پایه گذار بناهای مورد بحث هستند :
هردوت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از منزلگاه های گفتگو می کند که هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته بودند این مورخ از یکصد و یازده بنای شبیه کاروانسرا (چارپارخانه ) نام می برد که در فاصله ای حدود ۲۵۰۰ کیلومتری بین پایتخت هخامنشی و بابل ساخته شده بود کاروانیان سه ماهه آن را طی می کردند نمونه ای از بناهای یاد شده از عهد هخامنشی به جای نمانده ولی روشن است که در آن زمان نیاز وافری به ایستگاههای بین راه و امنیت و رفاه کاروانیان و بالاخره پیکهای مخصوص احساس می شده است .
– کاروانسرای دوره ی اشکانیان
در دوره اشکانی همانند عهد هخامنشی توسعه راه ها و ایجاد ایستگاه های بین راه و حمایت از کاروانیان اهمیت فوق العاده ای یافت و در اغلب مسیر جاده ها، به ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم، ساختمان هایی شبیه کاروانسرا ایجاد گردید متاسفانه ویژگی هنرهای مختلف به ویژه معماری و تزیینات آن در عهد اشکانیان که حدود پنج قرن در ایران حکومت کردند به طور کامل شناخته نشده است بنابراین نمی توان درباره نحوه معماری کاروانسراهای این دوره نظریه ای ارائه داد، ولی در مقایسه با دژها و شهرهای اشکانی که اخیرا در دشت گرگان شناسایی گردیده می توان احتمال داد که کاروانسراهای آن زمان به صورت مربع مستطیل با مصالحی چون خشت و آجر بنا گردیده اتاقها و اصطبل هایی در اطراف داشته است.
– کاروانسرای دوره ی ساسانیان
در معماری و توسعه کاروانسراهای پیش از اسلام، عصر ساسانی را باید یکی از ادوار مهم دانست ، چه در این دوره به علت اقتصاد وسیع و گسترده اهمیت بسیاری به ایجاد راهها و همچنین امنیت کاروانیان می دادند و در نتیجه کاروانسراهای بسیار در مسیر جاده ها و گذرهای اصلی بنا گردید یادگارهای با ارزشی چون دیرگچین در جاده تهران – قم ، رباط انوشیروان بین جاده سمنان – دامغان ( در مسیر جاده ابریشم ) و بالاخره دروازه گچ و کنار سیاه در استان فارس از آن جمله اند.
کاروانسرای دوره ی ساسانیان
نقشه های کاروانسراها در این دوره عموما به صورت چهار ایوانی و مصالح ساختمانی آن عموما لاشه، سنگ، آهک و گچ بوده است در ادوار اسلامی عوامل متعددی در شکل یابی ، توسعه و گسترش کاروانسراها دیده می شود که اهم آن علل مذهبی ، نظامی و اقتصادی است که انواع کاروانسراها را از نظر طرح به وجود می آورد.
– کاروانسرای دوره ی صفوی
کاوانسرای صفوی
بدون شک عصر طلایی ایجاد کاروانسراهای ایران متعلق به دوره صفوی است رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه ها و شهرهای زیارتی موجب شد تا کاروانسراهای بسیاری در این گونه جاده ها ساخته شود در این مورد می توان کاروانسراهای راه زیارتی خراسان را که از کرمانشاه شروع و به مشهد ختم می شده است ، نام برد در این مسیر کاروان های سیاحتی و زیارتی از یک طرف به زیارت اماکن مقدسه نجف و کربلا و از طرف دیگر به زیارت امام هشتم شیعیان در مشهد مشرف می شدند.
– نظریات در دوره صفوی
تاورنیه ، سیاح فرانسوی که چندین بار در فاصله سالهای ۱۶۶۸-۱۶۳۲ م /۱۰۴۲-۱۰۷۹ به ایران سفر کرده است اطلاعاتی جالبی درباره کاروانسراها، به ویژه کاروانسراهایی که در آنها اقامت کرده می دهد او در سفرنامه خود در مورد راه تبریز به اصفهان می نویسد : « معمولا از تبریز تا اصفهان ۲۴ روز طول می کشد روز اول از کوههای صعب العبور گذشتیم تا به کاروانسرای باشکوهی که توسط شاه صفی ساخته شده و از بهترین کاروانسراهای ایران است رسیدیم. » همچنین او به هنگام مقایسه کاروانسراهای ایران و ترکیه می نویسد: « کاروانسراهای ایران زیباتر و از نظر زندگی به مراتب راحت تر از کاروانسراهای عثمانی است .
شاردن درباره اصفهان و کاروانسراهای اصفهان می نویسد : « در اصفهان ۱۶۲ مسجد ۴۸ مدرسه ۱۰۸۲ کاروانسرا و ۲۷۲ حمام وجود دارد » و بالاخره در کتاب موریر می خوانیم : « هیچ چیزی نمی تواند با کاروانسراهای ایران که توسط شاهان صفوی برای آسایش کاروانیان و جهانگردان ساخته شده قابل مقایسه باشد. »
– کاروانسرای شهری
در زمان صفویه کاروانسراهای درون شهری نیز توسعه یافته، از اهمیت ویژه ای برخوردار گردید تا جایی که در هر یک از کاروانسراها کالای بخصوصی مورد معامله قرار می گرفت و تجار در ارتباط با مال التجاره خود می توانستند در کاروانسراها رفت و آمد کرده به دادوستد بپردازند در یک طومار خطی که در موزه بریتانیا موجود است حدود چهل کاروانسرا نام برده شده که در اطراف میدان شاه ( امام خمینی ) بنا گردیده است.
طرح و نقشه کاروانسرا در دوره صفوی
در عصر صفوی تغییراتی در نقشه کاروانسراها به عمل آمد ، با این ترتیب که علاوه بر نقشه چهار ایوانی، کاروانسراهایی با نقشه های مدور، هشت ضلعی، چند ضلعی، دو ایوانی، نوع کوهستانی و … با توجه به موقعیت جغرافیایی و مکانی محل ساخته شد.
معماری کاروانسراها
معماری کاروانسرا
ساختمان کاروانسراها معمولا دارای حصاری است که در گوشه و گاهی در میان اضلاع پیرامون حیاط ساخته می شده ، پشت آنها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبل ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی به ایوان حیاط باز می شده است آثاری که از کاروانسراهای کهن به دست آمده نشان می دهد که اتاقها بی واسطه با حیاط ساخته می شده اند ؛ ولی در دوران بعد ایوانی نیز بر آنها افزوده اند.
کاروانسراهایی که در دشتها ساخته شده اند عموما یک طبقه هستند ، ولی در بعضی از آنها روی دروازه ورودی و روی ایوان جهت مقابل ورودی ، اتاق یا اتاق هایی برای نگهبانی کاروانسرادار یا مامورین ساخته می شده است ، ولی کاروانسراهای تجاری داخل شهرها عموما دو طبقه هستند.
در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسراها نیز معمولا اتاقهایی برای پاسداران و کاروانسرادار ساخته می شد.
معمولا هر کاروانسرا دارای چاه آب و آب انباری است که گاهی در وسط کاروانسرا و زمانی خارج از محوطه جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته شده است مثلا آب انبارهای کاروانسراهای خلیج فارس همه در بیرون از بنا قرار دارند ، در حالی که در مناطق مرکزی عموما در داخل کاروانسرا ساخته شده اند.
نکته جالب توجه اینکه در تعدادی از کاروانسراها برای رفع نیازمندیهای مسافرین، نانوایی، قصابی، آسیاب، مسجد و دکانی جهت خرید و فروش کالاهای کاروانی وجود داشت برای مثال از کاروانسرای دیرگچین در جنوب تهران در حاشیه کویر و کاروانسرای مهیار واقع در جاده اصفهان – شیراز نام برد.
کاروانسراهای حاشیه کویر و نواحی مرکزی ایران دارای بادگیر است که در فصل تابستان اتاقهای کاروانسرا را خنک می کند بادگیرها عموما در جبهه مقابل دروازه ورودی روی ایوان ها ساخته می شده اند مانند رباط زین الدین در جاده یزد – کرمان و کاروانسرای جوکار در نزدیکی طبس.
علاوه بر آن در بسیاری از کاروانسراها، به خصوص ا زدوره صفویه به بعد ، بخاری دیواری یا مکانی برای افروختن آتش تعبیه شده است محل بخاریهای دیواری در اتاق ها یا در محلهای سرپوشیده بیرون اتاق ها بود همچنین بخاریهای مرتفعی در اصطبل ها برای گرم شدن حیوانات ایجاد می شده است که جای آن اغلب در پشت دیوار اتاق های مسکونی بوده است در کاروانسراهای کوهستانی اهمیت بخاری به حدی بوده که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب کرده اند آبریزگاه ها معمولا در گوشه حیاط کاروانسرا و در زیر یا داخل برج ها ساخته می شده است. مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است .
کاروانسرا
تمامی درهای و پنجره ها و تورفتگی دیوارهای حیاط ها ، اتاق ها و ایوان ها در زمان صفویه با سقف هلالی ساخته شده اند . معماری ، مانند آجر کاری، کاشیکاری، گچبری و سنگ کاری هستند تزیینات عموما در نمای خارجی کاروانسراها در قسمت دروازه ورودی، طاق نماها و ایوان ها به کار می رفته است از کاروانسرایی که دارای تزیینات جالب توجهی هستند می توان رباط شرف، رباط چاهها، مهیار، رباط سپنج و کاروانسراهای گز را نام برد.
– انواع کاروانسراها
کاروانسرهای کاملا پوشیده منطقه کوهستانی
این نوع کاروانسرها توقفگاه های کوچک کنار راهها تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس اول را شامل می شود نمونه ساده این نوع کاروانسراها عبارت از اتاق های گنبددار مرکزی یا یک ردیف اتاق گنبددار با تعداید اصطبل در همان ردیف است اکثر کاروانسراهای کوهستانی دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل بنا هستند همچنین این نوع کاروانسرها از هر طرف بسته و پوشیده بوده، به راحتی می توان جلو بادهای مداوم و برفهای زمستانی و تگرگ های بهاری و پاییزی را گرفته، کاروانیان را از این گونه آسیب ها در امان نگهدارد.
احداث این نوع کاروانسرها که در مناطق کوهستانی ، به ویژه گذرگاههای صعب العبور ، معمول بوده ، بیش از همه در عهد صوفی بنیاد گردیده است.
از نمونه های جالب این گروه از کاروانسراها می توان کاروانسرای شبلی در آذربایجان، امامزاده هاشم در گردانه امام زاده هاشم جاده آبعلی و کاروانسرای گدوک در جاده فیروزکوه را نام برد .
کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس
به علت اوضاع اقلیمی و جغرافیایی کرانه های خلیج فارس کاروانسراهای این منطقه معماری ویژه ای دارد این کاروانسراها عموما فاقد حیاط مرکزی بوده، شامل بنایی چهار گوش است با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاقهای جانبی ، یک سکوی سنگی دور تا دور ساختمان شده و همه اتاقها به خارج بنا راه دارند.
از آنجا که این که کاروانسراها در دوره آرامش سیاسی عهد صفوی ساخته شده، هیچ کدام جنبه دفاعی نداشته، دروازه های ورودی کاروانسراها به هر سمتی که لازم بوده ، گشوده می شده تا بادهای خنک ساحلی را به ساختمان برساند تنوع این نوع کاروانسرا از نظر معماری نیز حایز اهمیت فراوان است از نمونه های جالب این گروه می توان از کاروانسرای قلعه پهلو نام برد که در غرب جاده بندر عباس قرار گرفته ویرانه هایش هنوز به چشم می خورد این کاروانسرا یک حیاط کوچک هم داشته است.
کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران
مهمترین، بهترین و زیباترین کاروانسراهای ایران را در این گروه قرار می گیرند. این گروه از کاروانسراها نیز از نظر معماری به انواع ذیل تقسیم بندی می شوند:
– –کاروانسراهای مدور : تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است این نوع کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.
در حال حاضر فقط دو نمونه از آن شناخته شده، ولی همین دو نمونه نشان دهنده سلیقه ذوق، ابتکار و بالاخره هنر نمایی فوق العاده معماران آن است.
از نمونه های یاد شده رباط زین الدین در جاده یزد – کرمان و کارونسرای زیزه بین کاشان و نطنز است که تاریخ ساخت آنها به زمان صفویه و قاجاریه مربوط می شود.
کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار
این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی ( اغلب ۸ ضلعی ) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده اند زیباترین نمونه کاروانسراهای این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان – شیراز است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.
به احتمال بسیار ایجاد این نوع کاروانسراها بیشتر جنبه نظامی و دفاعی داشته تا مذهبی و اقتصادی ، به این دلیل که دفاع از یک بنای هشت ضلعی یا چند ضلعی به مراتب آسان تر از بنای مربع یا مستطیل شکل است.
کاروانسراهای چند ضلعی از داخل و خارج قرینه ، ولی کاروانسراهای مدور از خارج دایره ای شکل در داخل چند ضلعی هستند نمونه جالب توجه دیگری از این نوع کاروانسراها، بنایی است ویرانه به نام رباط انجلیه (انجیره ) بین جاده یزد – طبس که از داخل به شبکه هشت ضلعی بنا گردیده است.
کاروانسراهای دو ایوانی
همانند مدارس و مساجد و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته اند عموما ایوانها این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد از نمونه های باقیمانده این کاروانسراها می توان از کاروانسرای چاه خوشاب و کاروانسراهای دو کوهک نام برد.
کاروانسراهای با تالار ستون دار
تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده اند و از آنها عموما برای اصطبل استفاده شده است نمونه ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسکر آباد بین جاده تهران – قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵کیلومتری تهران در جاده گرمسار – تهران.
کاروانسراهای چهار ایوانی
احداث بنای چهار ایوانی با حیاط باز مرکزی سابقه طولانی در معماری ایران داشته، نمونه آن را می توان در کاخ اشکانی و آشور ملاحظه کرد در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیاد بناهای مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدارس، مقابر، مساجد و کاروانسراها استفاده گردید.
کاروانسراهای با طرح متفرقه
این گروه کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروه های قبل اجمالا بررسی شد ، شباهتی ندارند دلایل مختلف چون سلیقه و ذوق معمار، نفوذ معماری خارجی، اوضاع و موقعیت جغرافیایی در احداث این گونه کاروانسراها نقش داشته است برای مثال می توان کاروانسرای جلفای آذربایجان و سبزوار را نام برد.
نمونه کاروانسرای ایرانی
کاروانسرای پاسنگان
کاوانسرای پاسنگان
کاروانسرای پاسنگان در عصر صفوی ساخته شد و در دوره های بعد از جمله قاجاریه از آن استفاده می شده است . این کارونسرا در مسیر جاده قم – کاشان و حد فاصل ۲۰ کیلومتری شهر قم دارد کاروانسرای پاسنگان هم اکنون در شعاع چند صد متری جاده ارتباطی اتوبان قدیم قم به سمت کاشان و در محدوده دشت واقع است. در مجاورت این کارونسرا آب انبارهایی واقع شده است که در هنگام استراحت کاروانیان از آن استفاده می شده است این کارونسرا به شکل مربع ۵۰ در ۵۰ متر و به صورت چهار ایوان بنا شده است که چهار گوشه بنا چهار برج نیم دایره و در طرفین ورودی ساختمان ده طاقنمای تزیینی ساخته است.
کاروانسرای زین الدین
در ۶۰ کیلومتری جاده یزد – کرمان و در فاصله ی ۵۰۰ متری از جاده کاروانسرایی قرار دارد که چند ماه قبل جزء ۱۰۰ هتل برتر دنیا شناخته شد کاروانسرایی به نام رباط زین الدین که در کویر داغ مهریز، با دیوارهای آجری و خشتی یکی از شاهکارهای معماری صفویه به شمار می رود . رباط زین الدین مهریز یکی از دو کاروانسرای مدور کشور است که به دستور زین الدین گنجعلی خان ریگ در زمان شاه عباس صفوی و با پلانی کاملا قرینه ساخته شد این کاروانسرا از خارج شکل مدور دارد و از داخل دوازده ضلعی است ، با مساحتی در حدود هزار و ۵۰۰ متر که گرداگرد آن را پنج برج به صورت نیم دایره پر کرده اند در هر کدام از ۱۲ ضلع حیاط مرکزی این کاروانسرا هم شاه نشین ، اتاق ها و اصطبل ها فرا گرفته اند. این رباط دایره پنج برج نیم دایره دارد که به دیوارهای هشت متری آن متصل هستند اگر گذرتان به این کاروانسرا بیفتد می بینید که بعد از سر در نسبتا وسیع ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد و در اطراف صحن، رواق های سکو دارای ساخته شده است که در انتهای هر رواق اتاق هایی مشابه دیده می شود.
در دو طرف هشتی ورودی و پشت اتاق ها هم راهروهایی وسیع در طولانی قرار دارد که در گذشته اصطبل چهارپایان بوده است فضای ضلع شمالی بنا که گویا زمانی شاه نشین بوده، سقفی بلند با کاربندی دارد در داخل بنا هم تزییناتی از آجر می بینید اما قسمت شاه نشین در بدنه و سقف گچ کاری شده است.
متاسفانه کتیبه ای که نشان دهنده شناسنامه و قدمت بنا بود سال ها قبل به سرقت رفت اما باستان شناسان احتمال زیادی می دهند که این رباط در فاصله سال های ۹۹۶تا ۱۳۰۸ هجری قمری و در زمان شاه عباس اول ساخته شده باشد تاریخچه ای هم که درباره این بنا در کتاب جغرافیای کرمان آمده است نشان می دهد که این کاروانسرا به دستور زین الدین گنجعلی خان ریگ حکمران کرمان و به امر شاه عباس ماضی در قرن دهم هـ ق ساخته شده است.
کاروانسرای سیدآباد
مشخصات بنا : سید آباد
بنای اولیه با پلان مستطیل شکل به ابعاد ۲۳ × ۳۰ متر به صورت سر پوشیده ساخته شده است سقف بنا گنبدی بوده و به وسیله ۸ ستون مستطیل شکل آجری حمل می شود فضای داخلی بنا شاملیک تالار ستوندار است که ۱۳ ایوانچه با تاق جناغی در اطراف آن تعبیه شده استدر دو گوشه ضلع شمالی رباط دو اطاقک کوچک وجود دارد که هر کدام از طریق یک درگاهی کوچک از ایوانچه های مجاور به تالا راه می یابند و ورودی بنا به طرف جنوب گشوده می شود و به وسیله یک راهرو و دو درگاهی به تالار مرکزی و فضاهای دو طرف راه می یابند. یک اصطبل در دوره بعد به ضلع غربی رباط الحاقگردیده است مصالح بنا را آجر مربع شکل و ملات گل و گچ تشکیل می دهد.
کاروانسرای مهیار اصفهان
کاروانسرای مهیار
قریه ی مهیار در ۵۲ کیلومتری جنوب اصفهان واقع است این قریه در دوره صفویه یکی از آبادی های مهم محسوب می شده است بسیاری از جهانگردان خارجی، مانند دیولافوا و فلاندن، طرح های زیبایی از این کاروانسراها همراه با توصیف آن ارائه داده اند جلو کاروانسرای مزبور بازار، مسجد ، قهوه خانه و نانوایی ساخته شده است این مشخصات در کمتر کاروانسرایی دیده می شود. کاروانسرا مستطیل شکل به ابعاد ۸۲ ضربدر ۸۲ متر و به شکل چهار ایوانی بنا شده است حیاط مرکزی بنا نیز به شکل مستطیل با ابعاد حدود ۳۸ ضربدر ۴۸ متر است. جمعا سی اتاق در اطراف حیاط بنا شده که هر یک از اتاقها دارای ایوانی در قسمت ورودی است اتاقها مساوی است و هر یک پنچ متر طول و چهار متر عرض دارد چهار اصطبل سراسری که ورود آنها در چهار گوشه ی کاروانسرا بوده برای چهارپایان ساخته شده است. مصالح ساختمانی کاروانسرا سنگ و آجر است و کف حیاط نیز با آجر مفروش است قسمت ورودی بنا و طاقنماهای اطراف، دارای تزیینات کاشی بوده که متاسفانه اغلب آنها از بین رفته است در اواسط کاروانسرا نیز آب انباری برای استفاده ی کاروانیان ساخته اند کاروانسرای مهیار که در شمار بهترین کاروانسراهای دوره ی صفوی است احتمالا در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است.
کاروانسرای خان خوره
کاوانسرای خان خوره
خان خوره هشت ضلعی است چهار تا هشت ضعلی تو در تو که داخلی ترین هشت ضلعی می شود حیاط وسط کاروانسرا و بیرونی ترین می شود دیوار خارجی آن و دو طرف دو برج نگهبانی دارد جالب ترین فضای کاروانسرا، پشت این اتاق هاست و بجز یک ورودی کوچک که به حیاط باز می شود راهی به بیرون ندارند و دارای یک هواکش در سقف است.
کاروانسرای مادرشاه مورجه خورت اصفهان
کاروانسرای مادرشاه
چند سال قبل از انقراض سلسله ی صفوی، یکی از بزرگترین کاروانسراهای چهار ایوانی اصفهان به نام مادرشاه، در شرق مدرسه ی سلطانی احداث شد تقریبا همزمان با بنای مدرسه که توسط مادرشاه سلطان حسین ساخته شد، کاروانسرا نیز بنا گردید تا عواید و درآمد آن به مصرف مخارج طلاب و نگهداری مدرسه برسد. کاروانسرا مستطیل شکل و دارای ۱۲۸ متر طول و ۹۳ متر عرض است طرح آن چهار ایوانی و دارای دو طبقه ساختمانی و در حدود ۱۴ اتاق است صحن مدرسه تقریبا مربع به ابعاد ۶۸ ضربدر ۶۹ متر است و دو اصطبل سراسری به عنوان ۷۸ متر و عرض ۱۹/۲۰ متر در پشت اتاق مسافران وجود دارد. کاروانسرای مزبور با تغییرات و نوسازی هایی که در آن انجام داده اند اکنون به مهمانسرای عباسی نامگذاری شده و کلیه حجره های آن نیز به اتاق های هتل تبدیل شده است. این کاروانسرا نیز مورد توجه بسیاری از جهانگردان و سیاحان واقع شده و طرح های بسیار زیبایی از آن وجود دارد.
کاروانسراهای میان دشت – شاهرود
کاروانسراهای میان دشت
مجموعه کاروانسراهای تاریخی میاندشت در ۱۰۵ کیلومتری شرق شاهرود قرار دارد کاروانسراهای میان دشت در دهکده میان دشت شاهرود در هفت فرسخی خاور میامی واقع است. مجموعه کاروانسراهای شاه عباسی میاندشت مشتمل بر سه کاروانسرای متصل به یکدیگر است که دو کاروانسرای آن مربوط به دوره قارجاریه و یک کاروانسرا مربوط به عهد شاه عباس اول است
این کاروانسراها که در مجموع بالغ بر ۲۰ هزار متر مربع وسعت دارند دارای آب انبار ، حمام ، چاپارخانه و تلگراف خانه بوده و سالیان متمادی محل اسکان و استراحت کاروانیان و راهیان زیارت مرقد مطهر امام هشتم (ع ) بوده است.
کاروانسرای قصر بهرام
کاروانسرای قصربهرام
کاروانسرای قصر بهرام در ۱۵۴ کیلومتری جنوب تهران و بر سر راه جاده سنگی قدیمی و کاروانروی کویری اصفهان – کاشان – گرمسار قرار دارد. این جاده در طول مسیر خود از کنار کاروانسرای عین الرشید می گذرد و به جاده سنگفروش نیز معروف است. این بنا که بیشتر شبیه کاروانسراهای شهری است و شباهت آن به کاروانسراهای میان راه کمتر است به گفته برخی از کارشناسان بر خلاف نامش ساختمانی برای اقامت سلاطین صفوی در مواقع شکار و سفرهای شاهانه بوده است .
ظاهر بیرونی این کاروانسرا به شکل مربع است و نمای آن از سنگ های بزرگ و منظم آهکی و سفید رنگ است قصر دارای چهار برج بلند و نیم دایره و دو دروازه شمالی و جنوبی است. این قصر به صورت چهار ایوانی است و اتاق ها در اطراف حیاط یا صحن مرکزی قرار دارند حیاط مرکزی محوطه ای بزرگ و ۸ ضلعی است و ۲۴ اتاق در اطراف آن وجود دارد. حوض چهار گوشی به عمق حدود ۲ متر در وسط حیاط مرکزی وجود دارد حیاط بزرگ ساده ای با طاق بلند ضربی نیز در طرف شرقی این کارونسرا وجود دارد. در طرف غربی حیاط مرکزی، تالاری وسیع قرار دارد که داخل آن دارای قسمت شاه نشین و تاقچه هایی در اطراف و یک ایوان در جلوی تالار است. کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام که به کاروانسرای عباس آباد نیز مشهور است.
نمونه اشعاری در مورد کاروانسرا
سعدی چرا دل بر این کاروانگه نهیم
که یاران برفتند و ما در رهیم
ناصر خسرو : پل است این دهر و تو بر وی روانی
نسازد خانه بر پل کاروانی
سعدی : دل ای سلیم بر این کاروانسرا مبند
که خانه ساختن آیین کاروانی نیست
رودکی : کاروان شهید رفت از پیش
وان ما رفته گیر و می اندیش
حافظ : کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش
کی روی، ره ز که پرسی، چه کنی، چون باشی