موزه ملی ایران
موزه ملی ایران، با قدمتی بیش از ۷۰ سال، با دارا بودن سیصد هزار شی تاریخی و زیربنایی بیش از ۲۰۰۰۰متر مربع نه تنها بزرگ ترین موزه باستان شناسی و تاریخ ایران است، بلکه از نظر حجم، تنوع و کیفیت آثار نیز جزو یکی از چند موزه معتبر جهان محسوب می شود. این موزه در فرهنگ موزه داری ایران به عنوان موزه مادر به شمار می رود که هدف از برپایی آن، نگاهداری و پژوهش در آثار گذشتگان و انتقال آنها به آیندگان، ایجاد تقویت تفاهم میان اقوام و ملل، شناخت و نمایش سهم ایرانیان در بالندگی فرهنگ و تمدن جهانی و تلاش در بهبود و افزایش میزان دانش عمومی مردم است.
آدرس موزه: تهران، خیابان امام، ابتدای خیابان سی تیر
تاریخچه
طبق اسناد تاریخی، پیشنهاد ایجاد مکانی به نام موزه، برای نخستین بار در ایران از سوی مرحوم مرتضی قلی هدایت ملقب به صنیع الدوله مطرح شد که هرگز نتوانست به آرزویش جامه عمل بپوشاند. پس از آن در سال ۱۲۵۹ هجری شمسی هم زمان با تاسیس وزارت معارف و صنایع مستظرفه در ایران، اولین موزه عمومی ( قدیمی ترین موزه خصوصی ایران، موزه همایونی ست که به دستور ناصرالدین شاه قاجار در ضلع شمالی کاخ گلستان در سال ۱۲۹۴ هجری قمری برپا گردید و متشکل از هدایای خارجی شاهان قاجار و جواهرات سلطنتی بود.) به نام موزه ملی، به همت مرتضی قلی خان ممتاز الملک با دارا بودن بیش از ۲۷۰ قلم شی در یکی از اتاق های مدرسه دارالفنون برپا گردید که پس از مدتی آثار تاریخی این مجموعه نیز از مدرسه دارالفنون به تالار آیینه واقع در ساختمان مسعودیه منتقل شد. همزمان با برپایی نخستین موزه در ایران و پی بردن مردم به اهمیت میراث فرهنگی از یک سو و از سوی دیگر با آغاز حفاری های باستان شناسان اروپایی به ویژه هیئت فرانسوی به ریاست ژاک دمرگان در شوش و لغو امتیاز کاوش فرانسویان در برابر ایران در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی، ایجاد موزه ای به منظور نگهداری و نمایش آثار به دست آمده از حفریات باستان شناسی احساس شد. از همین رو، از سوی دولت وقت به آندره گدار مهندس معمار فرانسوی که از سال ۱۳۰۸ هجری شمسی در استخدام دولت وقت ایران بود، ماموریت داده شد تا نقشه نخستین موزه ملی ایران را طراحی کند. در نهایت، ساختمان موزه ایران باستان به سبک معماری ایرانی با سردر ورودی مشابه ایوان بلند طاق کسرا متعلق به دوره ساسانی و با آجرهای قرمز رنگ براساس طرح مهندس معمار فرانسوی و با معماری حاج عباس قلی معمار باشی در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی آغاز شد و پس از دو سال مورد بهره برداری قرار گرفت. در حال حاضر، موزه ملی ایران شامل دو ساختمان مجزاست. هم اکنون، موزه ملی ایران باستان شامل بخش های پیش از تاریخ، تاریخ اسلام، مهر وسکه، مرمت، بخش کتیبه ها، کتابخانه و مرکز اسناد، پژوهش تاریخ هنر ایران، پژوهش تاریخ تمدن ملل، عکاسی، روابط عمومی و روابط بین المللی پایگاه اطلاع رسانی و حفاظت فیزیکی را در بر می گیرد که در طی سالیان متمادی در فضای داخلی موزه ملی ایران راه اندازی شده است.
سالن ایران باستان
موزه ایران باستان، در سال ۱۳۱۶، رسما بازگشایی شد. اندیشه تاسیس و فعالیت موزه، در بطن تفکرات و تحولات دهه ۱۳۰۰ و ۱۳۱۰ خورشیدی شکل گرفت. ساخت موزه دوران اسلامی با انگیزه انجام فعالیت های مختلف فرهنگی در سال ۱۳۲۳ در محوطه بر پایه همین تفکرات، تغییرات بنیادین در قوانین باستان شناسی و علمی شدن این شاخه از فعالیت ها و پژوهش های تاریخی- فرهنگی به وجود آمد. در عین حال فعالیت های میدانی و پژوهشی باستان شناختی، هدف مند شد و توسعه کمی و کیفی مشهودی یافت. گسترش کاوش های باستان شناختی و ازدیاد روز افزون آثار در موزه ملی ایران، موجب شد که این موزه طی چند مرحله، گسترش کمی و کیفی داشته باشد. به نحوی که در حد فاصل سال های ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۰ علاوه بر تعویض ویترین های موزه، نوسازی سیستم گرمایشی و سیستم برقی موزه، واحدهایی تحت عنوان انبار و گنجینه در زیر موزه، ساخته و اضافه شد. در سال ۱۳۷۵، آثار دوران اسلامی، رسما از موزه ایران باستان منفک و به ساختمان مجاور موزه منتقل شد. این ساختمان که در سال ۱۳۳۷ ساخته شده بود، در ابتدا با هدف احداث موزه مردم شناسی مدنظر بود که پس از انقلاب، با ایجاد سازمان میراث فرهنگی و تمرکز اشیا باستانی در موزه ایران باستان، طرح تغییر نام و اضافه شدن موزه ای تحت عنوان موزه اسلامی مطرح و اجرا شد که در نهایت در سال ۱۳۷۵ با گشایش رسمی موزه دوران اسلامی، مجموعه موزه ایران باستان و موزه دوران اسلامی، تحت عنوان موزه ملی ایران رسمیت یافت. همان طور که عنوان شد، موزه ایران باستان در واقع موزه باستان شناسی با اهداف معرفی غنای تاریخی- فرهنگی ایران است و به همین علت به عنوان موزه مادر در کشور وظیفه غنی سازی سایر موزه های باستان شناسی ایران را برعهده دارد . در موزه باستان شناسی دو بخش اصلی وجود داردکه متناسب با تقسیم بندی ادوار فرهنگی، گاه نگاری مصوب باستان شناختی، تحت عنوان بخش پیش از تاریخ و بخش تاریخی معرفی شده است. در عین حال به دلیل غنای برخی مجموعه های موزه، بخش های فرعی به طور کمابیش متصل به سالن موزه فعالیت می کنند. از جمله بخش مهر و سکه و بخش برنز های لرستان که با تکیه بر مدارک باستان شناسی، پیشینه حضور انسان فرهنگی و فرهنگ جوامع انسانی در ایران، به دوره کهن سنگی قدیم را نشان می دهد. قدیمی ترین آثار و ابزار به دست آمده از گروه انسانی این دوره در ایران، مربوط به حدود ۲۵۰۰۰۰ تا یک میلیون سال پیش است که از مناطق کشف رود خراسان، گنچ پر گیلان، هلیلان لرستان، ماهی دشت کرمانشاه و … به دست آمده است.
مهم ترین آثار فرهنگی برجای مانده از این دوره در ایران و در تمامی نقاط جهان، ابزارهای سنگی ست. این دوره، معرف فرهنگ هایی ست که تقریبا به طور کامل وابسته به محیط زیست خود بوده اند.
بخش پیش از تاریخ
قدیمی ترین دست ساخته بخش پارینه سنگی سالن که از سنگ کوارتز ساخته شده اند؛ مربوط به حوزه رودخانه کشف رود در شرق مشهد هستند و بیش از یک میلیون سال قدمت دارند.از دیگر مجموعه های این بخش دربند و گنج پر هستند مربوط به استان گیلان و شیوه تو در نزدیکی مهاباد است که ۲۰۰۰۰۰تا۷۰۰۰۰۰سال قدمت دارند. از دوره های پارینه سنگی میانی و جدید نیز آثار جالب توجه ای در سالن موزه به چشم می خورد که بین ۱۲۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰۰ سال قدمت دارند. از دوره پارینه سنگی میانه که همزمان با حضور انسان نئاندرتال در ایران است ابزار های ساخته شده از سنگ آتش زنه و بقایای سنگواره جانوران مربوط به غارهای منطقه زاگرس و فلات مرکزی ایران از جمله غارهای بیستون و خرم آباد به نمایش درآمده است. در دوره پارینه سنگی جدید که مصادف با گسترش انسان هوشمند امروزین در ایران است، ساخت تیغه ابزار رواج یافت. قدیمی ترین بقایای انسان کشف شده در ایران در این بخش دیده می شود که به دندان وزمه مشهور است. این دندان کهن ترین بقایای سنگواره انسان در ایران است که به طور مستقیم تاریخ گذاری شده و در غاری به نام وزمه در نزدیکی کرمانشاه کشف شده است. این دندان آسیای کوچک که مربوط به کودکی نه ساله است، به روش طیف سنجی گاما سال یابی شده که تاریخی بین ۲۰۰۰۰ تا ۲۵۰۰۰سال پیش را نشان می دهد.
در دوره پارینه سنگی جدید ساخت ابزارهای استخوانی و استفاده از تزیینات شخصی مانند آویز صدفی، دندان حیوانات و گل اخرا نیز در این دوره در ایران متداول شد. از مکان های مهم این دوره، غار یافته لرستان است که نمونه هایی از اشیا آن در سالن موزه به نمایش درآمده است. از دوره های بعدی (فراپارینه سنگی) که مشخصه های آن ابداع ابزار ترکیبی، کاربرد سنگ ساب و ذخیره سازی مواد خوراکی است، نمونه هایی از غار علی تپه مازندران، غار شلم ایلام و چند مکان دیگر به نمایش در آمده است.
از دوره نوسنگی و روستا نشینی آثاری چون قدیمی ترین خشت ایران از تپه گنج دره، قدیمی ترین پیکرک های گلی انسان و حیوان از تپه سراب و ابزارهای سنگی در سالن به نمایش درآمده است. شوش خوزستان، اسماعیل آباد و چشمه علی تهران، تل باکون فارس، از محوطه های بسیار مهم در هزاره های پنجم تا چهارم پیش از میلاد (دوره مس و سنگ) در ایران هستند که نمونه هایی از سفالینه های منقوش آنها در سالن دیده می شود. از نقش های ساده این دوره می توان به نقش ساده شده بز کوهی اشاره کرد که در سطح ظروف سفالین اسماعیل آباد و چشمه علی دیده می شوند. قدیمی ترین آثاری که در آن تفکرات مذهبی و معنوی انسان پیش از تاریخ جلوه گر است، پیکره های انسانی و حیوانی کشف شده از تپه سراب در شرق کرمانشاه در سال ۱۳۳۹ است. یکی از مجسمه های گلی زنی ست به نام ونوس که ۶/۵ سانتی متر ارتفاع دارد. ظروف سفالی قرمز به دست آمده از اسماعیل آباد و چشمه علی نیز جزو اولین و قدیمی ترین آثاری ست که بازدید کنندگان در موزه ایران باستان با آن مواجه می شوند و قدمت آن متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد است. در این ظرف تصویر چهار انسان دیده می شود که مقابل یکدیگر قرار گرفته اند و دست های خود را به طرف بالا برده و در حال نمایش رقص های آیینی و نیایشی هستند.
ظروف سنگی جیرفت و شهداد با نقوش متنوع مانند نبرد انسان با جانوران اساطیری و نقش مایه های هندسی، جانوری و گیاهی از نمونه های شاخص این ظروف منقوش اند که در ویترین ها به نمایش در آمده اند. از دیگر آثار مهم در این دوره در سالن موزه، پیکر گلی از شهداد است که نشان دهنده نیم تنه مردی برهنه با دستان جمع شده بر روی سینه، احتمالا در حالت نیایش نشان داده شده است.
ظروف، ادوات جنگی، اشیا تزیینی، پیکره های انسانی و جانوری از جمله اشیا فلزی اواخر عصر مفرغ و آغاز عصر آهن هستند که در سالن موزه، جهت بازدید عموم قرار دارند. همچنین سفال خاکستری با سطح صیقلی و داغ دار و هم چنین ظروف با لوله های ناودانی، ظروف با فرم های جانوری و انسانی و ریتون ها (ظروف جانورسان) و اشیا آهنی نیز از دیگر اشیایی ست که به نمایش درآمده اند.
در بخش پیش از تاریخ سالن اشیایی به نمایش گذاشته شده اند که متعلق به تمدن عیلام ست. از دوره عیلامی آثار هنری فراوانی برجای مانده اما دوره عیلام میانه یکی از پرشکو ه ترین ادوار سه گانه عیلامی ست. معبد چغازنبیل یکی از مهم ترین بقایای معماری این دوره است که آثار قابل توجهی چون پیکره گاو با کتیبه دارد. این گاو به دستور پادشاه عیلام از گل پخته ساخته شده و به عنوان نگهبان دروازه معبد چغازنبیل نصب شده است. ارتفاع این گاو ۱۰۶ و طول بدنه آن ۱۰۸ سانتی متر است.
لوله های شیشه ای چغازنبیل از جمله قدیمی ترین نمونه های شیشه در ایران است. پیکره سازی، ساخت ظروف تزیینی از قیر طبیعی، نقوش برجسته، مهرهای استوانه ای، پیکرک ها به صورت نقش برجسته قالبی، آجرهای لعاب دار، اشیای بدل چینی، اشیا مفرغی و سردیس های تدفینی از دیگر جنبه های هنر عیلامی ها در ادوار مختلف است که در سالن ایران موزه باستان نمونه هایی از آنها به چشم می خورد. از آثار کشف شده در منطقه استان فارس می توان به بشقاب های سفالی پایه داری مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد اشاره کرد که نمایشگر رقص های آیینی ست. دیگری کاسه ای ست سفالی و مخروطی شکل مربوط به تل باکون در فارس که در پشت ظرف، شاخ های بز کوهی کاملا بزرگ نمایی شده و به نشانه یک بز کوهی که مورد احترام وعلاقه مردمان پیش از تاریخ بوده، نقش بسته است.
آثار قابل انتساب به دوره ماد در سالن موزه از مکان های باستانی نوشیجان، حسنلو، گودین و باباجان به دست آمده اند. در این دوره ساخت اشیا آهنی گسترش یافت که از نمونه های بارز آن در سالن موزه می توان به اشیا حسنلو اشاره کرد. در این دوره سفالینه های لعاب دار زیبایی ساخته می شد که نمونه جالب توجه آن تنگ لعاب دار زیویه است. نقش دو بز را در دو سوی یک گل لوتوس به نمایش گذاشته است. از منطقه کاشان نیز ظروف سفالی تپه سیلک در موزه نگهداری می شود. این ظروف گویای تفکری عمیق از عشق به هنر و مذهب و معنویت است. مشربه های سفالی تپه سیلک در نوع خود بی نظیرند و نقوش تلفیقی سماوی، هندسی، حیوانی . انسانی روی آن ها نشانه ای از جهان بینی وسیع هنرمندان سفالگر و نگارگر سیلکی ست. مشربه هایی که مایع درون آن شفابخش بیماران و نیروبخش جنگجویان بوده است. نمونه آن مشربه ای ست از سفال نخودی با نقوش قرمز اخرایی.
حفاری در منطقه ده مارلیک در استان گیلان از پاییز ۱۳۴۰ شروع شد و مشخص گردید که این منطقه قبرستان قدیمی ست و اشیای به دست آمده در آن معرف چگونگی هویت و حرفه صاحب آرامگاه است. مهم ترین شی تاریخی این منطقه جام طلای مارلیک با نقش گاوهای بالدار است. جام مارلیک ۱۷/۵ سانتی متر ارتفاع و ۱۴ سانتی متر قطر دارد. نقوش برجسته جام با تزیینات ظریف، قلم زنی شده است. موزه ایران باستان اشیای قابل توجه ای از سایر محوطه های پیش از تاریخ ایران همچون شهرسوخته، تپه یحیی، تل ابلیس و تپه سنگ چخماق را نیز در خود دارد.
بخش تاریخی
آثار این دوره نیز اکثرا حاصل حفاری های علمی بوده و در کنار اشیای مکشوفه از استان ها به نمایش گذارده شده اند. دوران تاریخی را اشیای هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی تشکیل می دهند. یکی از منحصر به فردترین نمونه های موجود دوره اشکانی، بقایای نیم تنه مردی ست که درسال ۱۳۷۲ به طور اتفاقی به همراه چند قطعه استخوان، یک لنگه چکمه به همراه ساق پای درون آن، یک سنگ ساب، چند سفال، یک چاقوی آهنی، یک سنجاق نقره، یک شلوارک پشمی، چند قطعه پارچه و یک عدد گردو وجود داشت. این نیم تنه پس از کشف به مرد نمکی معروف گردید.
موزه دوران اسلامی
نمونه های متنوعی از اشیا و آثار هنری دوران مختلف در موزه دوران اسلامی به نمایش درآمده است. این موزه شامل سه طبقه می شود. در طبقه اول آن، سالن اجتماعات و نمایشگاه موقت قرار دارد. در طبقه دوم نمایش اشیا به صورت موضوعی ست و شامل گنجینه قرآن، نسخ خطی و موضوعاتی چون نقاشی و خوشنویسی، ادوات و ابزار کتابت، وسایل روشنایی، ابزار نجوم، ابزار پزشکی و هنرهایی چون سفالگری، فلزکاری، منسوجات و … است.
در طبقه سوم اشیا براساس سیر تاریخی و با تکیه بر تزیینات معماری ارائه شده اند. اکثر این اشیا در طی حفریات علمی باستان شناسی به دست آمده اند و یا مربوط به مجموعه های معتبری چون مجموعه آستان شیخ صفی الدین اردبیلی ست. نمونه این اشیا عبارتند از: کاسه سفالی با کتیبه کوفی از نیشابور قرن سوم هجری قمری، قسمتی از کتیبه آجری به خط کوفی از مدرسه نظامیه خرگرد خراسان قرن پنجم هجری قمری، قرآن مذهب و مرصع به خط احمد سهروردی به تاریخ ۷۰۶ هجری قمری و …