تخت جمشید، هویت ایران است
آریایی ها مردمی کشاورز بودند. به عقیده بسیاری، آنها هنگام کوچ و پیش از اسکان دائمی، سرزمین های آباد بسیاری را پشت سر گذاشتند. از این رو خویی سازگار و سخت کوش داشتند. باور ایرانیان باستان به تقلید درست بود و تقلید درست را بهتر از نوآوری بد می دانستند. آنها این باور را وارد جریان زندگی خود و سپس هنر معماری خویش نمودند. معماری آریایی بر پایه اصل برساو کردن شکل گرفت. برساو کردن به معنای الگو گرفتن از جزییات موجود در طبیعت و دگرگون کردن آنها به اشکال هندسی ست. تخت جمشید نمونه بارز و عالی شیوه برساو کردن است.
تخت جمشید تنها یک عبادتگاه، یک بنای ماندگار، یک شهر، یک اثر معماری و یک مجموعه بی بدیل نیست، تخت جمشید هویت ماست. گواه فرهنگ کهن و تمدن آبا و اجدادی ماست.
ساخت تخت جمشید درسال۵۲۰ ق.م به فرمان داریوش، پادشاه هخامنشی آغاز شد و دویست سال ادامه یافت. این دویست سال دوران شکوه و عظمت شهر و دولت هخامنشی بود. اگر به نقشه قلمرو امپراطوری هخامنشیان بنگرید و چهار گوشه قلمرو خاک هخامنشیان را مشخص کنید. خطی از شمال شرقی ترین نقطه قلمرو به جنوب غربی ترین نقطه و خطی از شمال غربی ترین نقطه سرزمین هخامنشی به جنوب شرقی ترین نقطه بکشید. محل تلاقی این دو خط جلگه مرودشت شیراز است. محل ساخت تخت جمشید!
لشکرکشی به تخت جمشید آرزوی نوجوانی یونانی بود.
شکوه تخت جمشید طی لشکرکشی اسکندر مقدونی به خاکستر تبدیل شد و ثروت عظیم آن به تاراج رفت. طبق گفته مورخان، تخت جمشید سه روز در آتش سوخت و چهل روز دود ناشی از خاکسترهای آن از خارج شهر مشاهده می شد.
معماری تخت جمشید
وسعت تخت جمشید ۱۲۵۰۰۰ مترمربع و ارتفاع کف مجموعه از دشت ۸ تا ۱۸ متر می باشد. آنچه در ساخت تخت جمشید بیش از همه شگفتی آفرین است سیستم مدولار آن است. پلان مجموعه، جانمایی فضاها، ارتفاع ستون ها، فاصله میان ستون ها، تعداد ستون ها و سایر جزییات معماری تخت جمشید دارای روابط هندسی پیچیده و دقیقی هستند. در تحلیل روابط هندسی بنا، اعداد ۵، ۱۰و ۱۰۰ (این اعداد در آیین زرتشت مقدسند) یافت می شود. در نقش برجسته های یکی از درگاه های معروف تالار صدستون ۵ ردیف ده تایی سرباز به چشم می خورد که پایین تخت شاه ایستاده اند. پنج ملازم اطراف شاه وجود دارد.به عقیده دکتر علیرضا شاپور شهبازی (استاد دانشگاه و متخصص هخامنشی) سپاه امپراطوری هخامنشی دارای ۱۰۰ افسر بود و ۱۰۰ ستون تالار نماد ۱۰۰ افسر امپراطوری هخامنشی ست.
برای ساخت مجموعه تخت جمشید از سراسر قلمرو هخامنشی، معماران، استادان، کارگران، تصویرگران، ریاضیدانان، منجمان، عالمان، متخصصان و هنرمندان گرد هم آمدند. بدین ترتیب در آثار به جای مانده از تخت جمشید نشانه هایی از فرهنگ های مختلف دیده می شود. طبق دستور پادشاه در ساخت بنا از مرغوب ترین مصالح استفاده شده است. گاه این مصالح از فواصل دور به شیراز حمل می شدند.
تندیس حیوانات خیالی در معماری تخت جمشید بسیار جالب توجه است. استفاده از این تندیس ها ریشه در اعتقادات دینی مذهبی آیین زرتشت دارد.
تخت جمشید بر روی سکویی سنگی استقرار یافته. این سکو به دست تراشکاران زبده ساردی و ایرانی تراشیده و مسطح شده است. قرار گرفتن مجموعه تخت جمشید بر روی سکوی سنگی یکپارچه امکان تجهیز شهر به سیستم لوله کشی فاضلاب و آب گرم را فراهم آورده است.
ارتفاع زیاد ستون ها بیانگر اعتقاد به اوج گیری ست. شیارهای تراشیده شده بر پیکره ستون ها، ارتفاع آن ها را نمایان تر می کند. یکپارچگی و فشردگی شیارهای موجود بر ستون ها نشان دهنده نظم و دقت معماری این مجموعه می باشد. در جانمایی ستون ها فاصله میان محورستون ها ده متر در نظر گرفته شده. قطر ستون های تخت جمشید نسبت به ستون های سبک مصری به میزان قابل توجهی کاهش یافته است.
معماری هخامنشی مبتنی بر تکرار یافته های مربع شکل ست. این اصل در طراحی پلان مجموعه نیز لحاظ شده است. در اجرای قاب ها، ستون ها و کلیه زوایا، زاویه نود درجه به کار رفته است. دیوار ها با آجر لعابدار پوشیده شده اند. کف اتاق و تالارها با گچ گوشیده شده است.
حد فاصل سنگ های کار رفته در تخت جمشید ملات وجود ندارد. قطعه سنگ های مذکور را با گیره های آهنی به یکدیگر متصل کرده اند. در ساخت تخت جمشید مصالح دیگری چون چوب، سنگ های آهکی و انواع خشت نیز وجود دارند اما این مصالح به دلیل مقاومت کمتری که نسبت به سنگ دارند در حوادث تاریخی و طبیعی از بین رفته یا نامرغوب شده اند.
در کتیبه های کنده کاری شده تخت جمشید جزییات مراسم ها، اتفاقات تاریخی یا اعتقادات و رسوم مذهبی مردم به چشم می خورد. برخی کنده کاری های بنا مکمل و برخی قرینه یکدیگرند. به نظر می رسد استاد پیکر تراش سعی بر آن داشته تا برسطوح سنگی تخت جمشید نقوشی سه بعدی بیافریند.
تخت جمشید نماینده هنر و معماری ایران باستان است. جایی که فرهنگ و تمدن ایرانی را زیر پوست سوخته خویش، درون سینه نگاه داشته است.