زنجان
زنجان نام شهری ست در شمال غربی ایران که به صنایع دستی اش از قبیل چاقوسازی، ورشوکاری، نقره سازی، ملیله کاری و … معروف است. مردم محلی این منطقه هنوز هم زنجان را به نام فارسی اش یعنی زنگان می نامند. آب و هوای سرد و کوهستانی این شهر، آن را به یکی از سردترین نقاط ایران در زمستان و خنک ترین آن ها در تابستان تبدیل کرده است.
زنجان
تاریخ شهر زنجان
درباره ی وجه تسمیه این شهر حکایت های مختلفی وجود دارد چرا که نام آن در کتب تاریخی و سفرنامه های بزرگان بسیار آمده است. می گویند در گذشته نام این شهر زندگیان به معنای اهل زند بوده است. زند نام کتاب مقدس زرتشتی دوران ساسانیان است. در دوره اشکانیان این شهر را با نام شهین (منسوب به شاه) می شناختند. همچنین شهر زنجان در دوره قاجار به دلیل استقرار ایل خمسه در این ناحیه به نام خمسه شناخته می شد. تاریخ نویسان ساخت این شهر تاریخی را به دوره اردشیر بابکان نسبت می دهند.
حمدالله مستوفی، تاریخنگار نامدار، بنیاد شهر زنجان را از اردشیر بابکان، سردودمان ساسانیان دانسته و نام نخستین این شهر را شهین ذکر کردهاست. در لغتنامهٔ دهخدا هم در سرواژهٔ شهین چنین نوشتهاست: «شهین نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشد و گویند این شهر را اردشیر بابکان بنا کردهاست.»
شهر تاریخی زنجان به لحاظ وجود مقاومت های مردمی و منطقهای درمقابل سپاهیان اسلام از شهرهای دشوارگشا بودهاست، درسال ۲۴ هجری قمری به دست براء بن عازب سردار تخریب شده، که این محل خاستگاه اولیه بوده و در شمال شرقی شهر فعلی قرار داشتهاست. آثار و بقایای نخستین استقرار شهر که دراصطلاح کهندژ نامیده میشود تا سال ۱۳۰۰ خورشیدی پابرجا بوده و در جریان ساختمان (خیابان فرهنگ) تسطیح شدهاست. قبرستان شهر در حد جنوب شرقی محل استقرار و در داخل حد طبیعی سیلاب شرق شهر منطبق بر (خیابان امام) فعلی تا (فدائیان اسلام) بودهاست. این شهر برای بار دوم در پاییز سال ۶۲۸ هجری قمری در فتنه مغول تخریب شده و شدت آن به حدی بود که شهر برای مدتی از قید حیات ساقط شد. به ویژه انتخاب سلطانیه به پایتختی در دوران ایلخانی و گسترش شهر مزبور در ایام حکومت غازانخان و خدابنده و اولجایتو در اواخر قرن هفتم هجری قمری، به علت نزدیکی این دو شهر، در متروکه شدن شهر زنجان عامل تعیینکنندهای بود، به عبارت دیگر در تمام ایام شکوفایی شهر سلطانیه، شهر زنجان به حالت نیمه ویران باقیمانده است.
موارد دیگری از این مقولات بیانگر این حقیقت است که شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیر مسکون و مخروبه بودهاست. در دوران صفویه -که آرامش نسبی در منطقهها حاکم بوده است- شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغاز گردیدهاست. حال با توجه به گزارش سیاحان و جهانگردان و هم چنین مطالعهٔ متون تاریخی و بررسیهای باستانشناسی معلوم میشود علیرغم قدمت سه هزار ساله، کلیهٔ آثار فعلی و بافت شهری نسبتاً جدید است. به عبارت دیگر با عنایت به آنچه که اجمالاً بیان شد شهر زنجان در دورههای مختلف بر اثر هجوم دشمن تخریب و به مرور شهر جدید بر روی خرابههای قدیمی احیا شدهاست. منطقهٔ زنجان در برخی مقاطع تاریخی در منطقهٔ آذربایجان نیز دانسته شدهاست.
علت انطباق و احیای شهر در محل فعلی، معلول جاذبههای شهری- منطقهای از جمله وجود سفرههای آب زیرزمینی، استفاده مجدد از قنوات قدیمی، دسترسی و مورد استفاده قرار دادن زنجان چای، اوضاع توپوگرافی محلی و بالاخره عامل تعیینکنندهٔ استقرار شهر در سر راه تجاری و راهبردی فلات مرکزی ایران و ارتباط آن با آذربایجان و لزوم اتراق کاروانها، بازسازی شهر زنجان را منطبق بر خرابههای قدیمی، امری لازم و ضروری مینموده است.
چند اثر تاریخی شهر زنجان
– بازار قدیمی زنجان
بازار زنجان را طولانیترین بازار ایران مینامند. این بازار که بر اساس اسناد تاریخی ساخت آن در سال ۱۲۰۵ قمری و در دوران آقامحمد خان قاجار آغاز شده، در سال ۱۲۱۳ قمری در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار به بهره برداری رسید و بعدها چندین سرا، مسجد، گرمابه و… به مجموعه بازار بالا که مشتمل بر بازار قیصریه، بازار بزازها، حجت الاسلام، امامزاده و عبدالعلی بیک است، افزوده شد.
بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به ۸ راسته تقسیم میشود که عبارتند از: راسته زرگرها، کفاشها، بزازها، سراجها و … .این بازار دارای راستهها، سراها، میادین، تیمچهها، بازارها، دالانها، مساجد، حمامها، تکیهها است و در خود ۱۰۰۰ باب مغازه جای داده است.
راستههای اصلی
راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی ، در خیابان اصغریه به پایان میرسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد. در بدو شروع بازار از سمت شرق، دو راسته به موازات یکدیگر شکل میگیرند که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می گردند این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند.
راستههای فرعی
تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشکیل راستههای تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می شود که در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال مییابند. راستههای حاج حسن، ترابی، حاج حیدر، انگورانی، صباغها، رستمخانی و آقا از جمله راسته های فرعی بازار زنجان محسوب میشوند. مهمترین شاخه فرعی بازار، راسته حجه الاسلام است که بموازات راسته اصلی بوجود آمده و به قیصریه متصل میشود.
ویژگیهای معماری بازار تاریخی زنجان
گستردگی جغرافیایی بازار از یک سو و تنوع راستهها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر ،همچنین وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم بوده است.
هر سمت بازار و هر سرا و رستهای حال و هوای خاص خود را دارد. با توجه به دوره تاریخی بازار زنجان که متعلق به دوره قاجار است شرایط معماری حاکم بر زمان در آن کاملا نمود دارد. راسته ها، حجره ها، چهار سوقها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابهها به شکل زیبا اجرا شده است.
در راستههای اصلی و فرعی است که مزین به آجر چینی هایی با طرحهای مختلف هندسی خفته، راسته، و حصیری، و بکارگیری آجر و کاشی به سبک قدیمی، و کاشیکاری به رنگها و طرحهای قاجاری درسطوح خارجی و داخلی بنا ها، طاقنماها، طاق و قوسها و همچنین ستون نماهای گلدانی.اوج این سبکهای معماری و شیوهها و نو آوریهای تزئینی در اجزا و ارکان مساجد تاریخی زنجان مخصوصا مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است.
مجموعه بازار زنجان ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی به شبکه ارتباطی کل شهر دارد و با دارا بودن حدود ۱۰۰۰ باب مغازه جایگاه فعالیت ۱۰ نوع شغل است. بازار زنجان نه تنها از لحاظ تجاری بلکه از نظر معماری نیز دارای اهمیت زیادی بوده و کاملا از سبک معماری دوره قاجاریه پیروی کرده است.
این مجموعه باتوجه به ویژگیهای معماری و هنری آن ، پیوسته به عنوان کانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدید کنندگان شهر زنجان قرار گرفته است.
کاروانسراهای بازار زنجان یا بهعبارت دیگر سراهای آن از ارزشمندترین عناصر تجاری و معماری این بازار به حساب میآیند. سراها غالبا محل استقرار تجارتخانهها بودهاند و همگی دارای حیاط مرکزی هستند.
نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حرکت در داخل آنهاست. سراهای ملک، حاج شعبان، حاج فتح الله، حاج جواد، نهالی، شاطرعلی، حاج رحمان قربانی، حاج کلبعلی، حاج شامی از جمله سراهای یک حیاطی بازار زنجان هستند.
– بنای رختشویخانه زنجان
بنای رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر که منطبق بر حصار می باشد در منطقه پرتراکم مسکونی، موسوم به عباسقلی خان و محل معروف به باباجمال چوقوری (گودال بابا جمال) و در سال ۱۳۴۵ ه.ق احداث شده است. بانوان شهر لباس و رخت خود را در آن محل میشستهاند. این بنا در نوع خود منحصر به فرد بوده امروزه به عنوان موزه مردم شناسی استان زنجان مورد بازدید گردشگران و علاقمندان قرار می گیرد.
مجموعه تاریخی رختشویخانه در سال ۱۳۱۹ در دفتر اندیکاتور اداره ثبت اسناد و املاک زنجان به ثبت رسیده، زمین این بنا در سال ۱۳۴۷ هجری قمری مطابق با ۱۳۰۷ هجری شمسی توسط علی اکبر توفیقی رئیس بلدیه شهر (شهردار) زنجان از باقرخان امجد نظام به قیمت ۱۸۵ تومان خریداری شده است.
این بنا توسط دو برادر به نام های مشهدی اکبر (معمار) و مشهدی اسماعیل (بنا) در مدت ۱۵ ماه به اتمام رسیده و سنگهای آن ازمعدن سنگ روستای اژدهاتو استخراج و پس از حجاری توسط کاری های بلدیه (شهرداری) به محل بنا حمل شده است.
آب این محدوده که دارای فضاهای متعددی است از قنات قلعچه حاجی میربهاالدین تامین میشد. فضاهای این مجموعه را میتوان به دو بخش مدیریت رختشویخانه شامل حیات و قسمت مسکونی و فضای اصلی شستشوی رخت که خود دارای چهار قسمت است تقسیم کرد. حیاط محوطهای است به شکل مربع و مستطیل به میزان ۴۰۰ متر مربع (۳۲×۱۲ متر) شامل درختکاری و فضای سبز، و اعیانی آن در جبهه شمالی محوطه به مقدار ۶۰ متر مربع شامل دو اتاق و یک ورودی است که این ورودی فضاهای محوطه، سرایداری و محل شستشوی رخت را به همدیگر متصل مینماید. پلان و نمای این واحد مسکونی، دارای بار فرهنگی بوده و به سبک معماری سنتی شناخته شده زنجان احداث گردیدهاست.
خزینه این رختشویخانه ۱۷ متر طول ۵۵/۱۱ متر عرض و حدود ۸ متر ارتفاع دارد فضایی شبیه تراس مشرف به فضای رختشویخانه وجود دارد که به عبارتی میتوان آن را شاهنشین و محل مدیریت نامید. محل ورودی بنا به شبکه ارتباطی کوچههای شهر را پیدا میکرد.
از معماری این فضا چنین استنباط میشود که معمار آشنایی کاملی به شیوه سنتی داشته که توانستهاست با کمک قوسها و نورگیرها فضای دلانگیزی را در قسمت بالای انبار سالن اصلی رختشویخانه و تردد افراد را انجام میدادهاست.
– گنبد سلطانیه
این بنا در قسمت جنوب غربى کهن دژ (ارگ سلطنتى)، شهر سلطانیه واقع است. این بنا در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (اولجاتیو) در مدت ۹ سال (از سال ۷۰۴ الى ۷۱۲ ه .ق) احداث شده است. این بنا، سومین بناى بزرگ تاریخى در جهان و نخستین بناى بزرگ تاریخى ایران مى باشد. این بنا در دوران برپایى، بلندترین بناى جهان بوده است. معمارى گنبد سلطانیه، نسبت به آثار مشابه، از نظر عظمت و ابعاد، منحصر به فرد است. این بنا داراى ۵/۴۸ متر ارتفاع، ۶۰/۲۵ متر دهانه قوس، ۸۷/۶ متر عرض جرز، ۵/۱۷ متر طول جرز از سمت بیرونى و ۶۰/۸ متر طول جرز از سمت درونى است. این بنا ۱۸ ایوان مرتفع و نزدیک به ۵۰ اتاق و فضاى ویژه اتاق مانند دارد. گنبد سلطانیه نخستین بنایى است که تحول معمارى دوران سلجوقى به معمارى دوره ایلخانى را به وضوح نشان مى دهد. سنگینى گنبد عظیم و قوس و دیگر عنصرهاى معمارى را، جرزهاى هشت گانه آن تحمل مى کنند. محاسبات به عمل آمده نشان مى دهند که سنگینى گنبد ۲۰۰ تنى بر روى جرزها که سطح مقطع هر کدام ۵۰ متر مربع مى باشد، استوار شده است.
گنبد سلطانیه با احتساب طبقه همکف، سه طبقه مشخص دارد:
ـ طبقه همکف ایوان هاى هشت گانه را در خود جاى داده است و شامل ایوان هاى شمال غربى، شمال شرقى، ورودى و ایوان جنوبى مشرف به تربت خانه است.
ـ طبقه اول در ۴۰/۹ مترى از کف کنونى بنا قرار گرفته و داراى دهلیزهاى ارتباطى است که دور تا دور بنا را احاطه کرده اند.
ـ طبقه آخر در ۸۰/۲۷ مترى از کف قرار گرفته است. در این طبقه، پا طاق گنبد و پایه هاى هشت ضلعى مناره ها قرار دارند. ارتفاع پا طاق این طبقه ۴۰/۱ متر و ارتفاع گنبد از طبقه آخر ۱۹ متر است. ورودى سردابه در ایوان ضلع جنوبى قرار گرفته است. گنبد سلطانیه از نظر تزئینات نمایشگر مرحله کمال معمارى گذشته ایران است. در این بنا، دو لایه آرایش و زینت معمارى شناسایى گردیده است: قسمتى از تزئینات لایه دوم به دوران اولجایتو و اوایل دوران سلطان ابوسعید بهادر تعلق دارد. تزئینات لایه نخست، به طور کلى، با پیشرفت کار سخت بنا اجرا گردیده و در هنگام افتتاح ابواب البر، پایان پذیرفته است. عمده ترین عنصرهاى تزئیناتى در گنبد سلطانیه عبارت اند از: تزئینات آجرى، گچ برى، کتیبه نویسى و کاشى کارى که همگى با هم و باهماهنگى جالب توجهى سامان یافته اند. طولانى ترین کتیبه این بناى تاریخى کتیبه اى است که در فاصله ۳۶۰ سانتى مترى از کف گنبد، و در عرض۷۵ سانتى مترى دورتادور بنا نوشته شده است و به سوى ایوان ها و جرزها ادامه یافته است. این گنبد به تنهایى یکى از شگفتى هاى معمارى در ایران و جهان به شمار مى رود و از ارزش هاى درجه اول جهانگردى برخوردار است.
– مقبره امام زاده سید ابراهیم
امامزاده سید ابراهیم زنجان در ضلع جنوبی امام خمینی شهر زنجان یکی از بقاع متبرکه و مهم شهر واقع شده است که شرح آن را در سایت دانشنامه شهری ایران می خوانید.
علمای فن در شجره نامه آن حضرت اختلاف نظر دارند، جمعی ایشان را ابراهیم بن موسی بن جعفر دانسته اند. بنای امامزاده ابتدا به سبک چهارطاقی بوده که گنبد زیبایی آن را پوشش می داده و در سال ۱۳۴۰ شمسی این بقعه بازسازی شده است.
علما در شجره نامه امامزاده سید ابراهیم اختلاف نظر دارند. جمعی امامزاده را ابراهیم بن موسی بن جعفر دانسته اند و جمعی دیگر همانند ابوالفرج اصفهانی و ابونصر بخاری در سرالنساب، او را ابراهیم بن محمد بن عبدالله بن الحسن بن العباسبن علی ذکر نموده اند. اگر این شجره نامه صحیح باشد سید ابراهیم به اتفاق گوگبی حسین بن اسماعیل بن محمد الارقط بن الباهربن زین العابدین در اوایل قرن سوم هجری در زمان خلیفه عباسی قیام نموده و در ۳ کیلومتری سمت جنوبی شهر زنجان در جریان جنگی با افراد خلیفه شهید گردیده است. علامه محمد اسماعیل صائنی که از فلاسفه و مفسران نامدار قرآن مجید بوده به نقل از تاریخ طبری درباره امامزاده سید ابراهیم مدفون و معروف در شهر زنجان گفته که او نوه چهارم حضرت ابوالفضل العباس بن علی بن ابی طالب امام اول شیعیان است و او امامزاده موسوی نیست، بلکه از نسل حضرت عباس می باشد.
بنای امامزاده ابتدا به سبک چهارطاقی بوده که گنبد زیبائی آن را پوشش می نمود، در سال ۱۳۴۰ شمسی این مجموعه به جهت تبدیل به احسنت برداشته شده و مجدداً منطبق بر بنای قدیمی نوسازی گردیده است. گنبد از نوع تک پوششی بوده که با واسطه چهار گوشواره بر جرزها استوار گشته و حد فاصل گوشواره ها و گنبد، هشت نور گیر تعبیه شده است. تزئینات گنبد از داخل مقرنس و گره سازی بوده و سوره جمعه به خط زیبای ثلث، به قلم استاد جواد میر محمد رضائی زنجانی و گچبری استاد شعبان آزادی زنجانی نوشته شده است. در نمای بیرونی، سوره مبارکه (اسماء ذات البروج) به خط ثلث زنجیری نوشته شده است.
ضریح حرم که در اصفهان ساخته شده در سال ۱۳۵۸ نصب گردیده است. قدیمی ترین قسمت این آرامگاه، سر در ورودی سمت شمالی و مناره های واقع در طرفین آن می باشد. این سردر به سال ۱۳۴۱ شمسی توسط معمار ابراهیم سلطانی ساخته شده و بالای مناره ها آیه ۵۵ سوره مبارکه احزاب به خط زیبای ثلث به قلم استاد اخیرالذکر رقم گردیده است. تجدید بنای این آرامگاه توسط استاد منصور محاوری، فرزند ملا غلامرضا متولد ۱۲۷۸ شمسی است. او از سال ۱۳۴۰ با همکاری دیگر شهروندان زنجان به تجدید بنا امامزاده همت گماشت. استاد محاوری در اسفند ماه ۱۳۵۴ در گذشته و در رواق ورودی حرم دفن شده است.
در وضعیت فعلی، شبستان اصلی هیچگونه مسئله حاد استاتیکی ندارد. اما قسمتی از حجرات واقع در ضلع شرقی صحن از نظر ایستائی فعال گردیده و مشکلاتی دارد.
– پل تاریخی سردار
پل تاریخی «سردار» در سال ۱۳۳۳ هجری قمری توسط «سردار اسعد الدوله» پسر «حسینقلی خان نظام الدوله» احداث شده است. به روایت دیگر این پل در دوره قاجار توسط «حاجیه قمر تاج خانم» ساخته شده است. پل سردار در محور جنوب غربی شهر زنجان بر روی رودخانه زنجانرود و در امتداد پلهای حاج سید محمد و میر بهاءالدین ساخته شده است. به لحاظ تزئینات پل سردار نسبت به دو پل حاج سید محمد و میر بهاءالدین متمایز است.
این پل به خاطر نزدیکی به دروازه جنوبی شهر در قدیم به پل «دروازه قلتوق» معروف بوده است. طول پل سردار ۷۹٫۵ متر، ارتفاع آن ۱۲ متر و عرض آن ۴٫۶ متر است. پلهای نامبرده از آثار تاریخی و زیبای زنجان است که با عظمت خود زیباییهای استان زنجان را دو چندان کرده است. وجود آثار تاریخی دیرینه و کهن در سرزمینمان سالانه گردشگران بسیاری را از داخل و خارج کشورمان به این مناطق جذب میکند.
– پل میربهاالدین
پل «حاج میربهاءالدین» معروف به پل کهنه یکی از پلهای قدیمی و دیرینه استان زنجان است. این پل زیبا در جنوب شهر زنجان و مسیر ارتباطی زنجان- کردستان بر روی زنجانرود احداث شده است. پل حاج میر بهاءالدین از آثار زیبای دوره قاجاریه است که هنرمندان آن روزگار با خلاقیت هر چه تمامتر این پل تاریخی و زیبا را خلق کردهاند. این پل در دوره ناصرالدین شاه قاجار و سال ۱۳۱۲ هجری قمری توسط حاج میربهاءالدین زنجانی ساخته شده است.
پل حاج میربهاءالدین به طول ۱۰۶ متر و ارتفاع ۱۰٫۹ متر احداث شده است. این پل زیبا و خاص توسط معاونت امور عمرانی استانداری و اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری تعمیر و به ثبت رسیده است. پروژه چای باغی ضمن ساماندهی حاشیه زنجانرود در کنار آن در حال اجرا است که به نوبه خود زمینههای اشتغال در بخش ارائه خدمات گردشگری از جمله رستوران، پارک بازی و … را برای جویندگان کار فراهم کرده و زمینههای سرمایهگذاری بخش خصوصی را نیز فراهم خواهد کرد.
تزئینات و معماری زیبای پل میر بهاءالدین، هنر سازندگان این پل تاریخی را نشان میدهد که از دیرباز در زنجان ماندگار شده است. مسافران و گردشگران نوروزی میتوانند با حضور در محور ارتباطی زنجان به کردستان از این اثر زیبا بازدید کنند و در کنار تفریح و شادی از زیباییهای این هنر دیرینه بهرهمند شوند.
– پل حاج سید محمد
پل «حاج سید محمد» در امتداد پل حاج میر بهاءالدین بر روی زنجانرود توسط سید محمد موسوی از روحانیون عصر مشروطیت احداث شده است. این پل زیبا با معماری بینظیر خود از دیرباز چشم هر بینندهای را نوازش و تاریخ این مرز و بوم را به نمایش میگذارد. پل حاج سید محمد با هزینه «حاج یوسف ارباب» از تجار مشهور زنجان در سال ۱۳۰۰ هجری قمری ساخته شده است. طول این پل ۱۹۵ متر و ارتفاع آن ۶٫۵ متر است و این ارتفاع سبب شده زیبایی این پل از دور چشم هر بینندهای را مجذوب خود کند.
پل حاج سید محمد به دلیل همجواری با روستای قره تپه به پل «قره تپه» نیز معروف است. این پل نیز توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری تعمیر شده و پس از تکمیل طرح ساماندهی حاشیه زنجانرود محل مناسبی برای بازدید گردشگران و گذراندن اوقات فراغت شده است.
– گرمابه حاجی داداش
حمام حاج داداش یکی از قدیمیترین بناهای تاریخی شهر زنجان است که در بازار قدیمی شهر زنجان و روبروی مسجد میرزایی واقع شده است. سفره خانه حاج داداش در قلب بازار قدیمی زنجان حدود یکصد سال قبل به عنوان حمام احداث شد. هم اکنون با حفظ بافت حمام و اندکی تغییر و ایجاد تزئینات زیبای سنتی به عنوان سفره خانه برای پذیرایی گردشگران و اهالی شهر استفاده می شود.
از سازنده اصلی این بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به گفته بعضی از سالخوردگان فردی به نام حاج داداش بانی بنا است و از همان زمان حمام فوق به نام حاج داداش مشهور شد.زمان احداث سفره خانه سنتی و بنای تاریخی حاج داداش زنجان اوایل دوره قاجار است. این بنای زیبا ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و مقابل مسجد آیت الله قائمی یکی از مساجد قدیمی و مهم زنجان است.
بنای باشکوه حاج داداش مسافتی حدود ۴۰۰ متر مربع زیربنا در زمینی بالغ بر ۲ هزار و ۵۰۰ متر مربع واقع شده که از سه نقطه می توان به آن رفت و آمد کرد.این مجموعه تا سال ۶۸ به عنوان حمام مورد استفاده قرار می گرفت سپس به مدت ۱۰ سال بدون استفاده ماند تا اینکه از اردیبهشت ماه سال ۷۷ مرمت و بازسازی آن برای تبدیل به مکانی فرهنگی و خدماتی آغاز و در سال ۷۸ به بهره برداری رسید.
ورودی این بنا در ضلع شمالی رو به مسجد از دو لنگه درب چوبین و ضخامتی حدود سه سانتی متر است. گل میخ های آهنی از تزئینات ماندگار این بنا جلوه خاصی دارد. در ساخت حمام حاج داداش همانند مصالح سایر بناهای تاریخی از آجرهای ۲۰ در ۲۰ استفاده شده است.
سقف بنای حاج داداش در قسمت های مختلف دارای تزئینات گچ کاری است و از دیگر مصالح به کار رفته در ساخت این بنا می توان ملات گچ و آهک، ساروج، سنگ تراورتن و کاشی های فاقد نقش نام برد.
سیستم آب رسانی این بنا از طریق دو یا سه چاه در ضلع شرقی بنا بوسیله دلو از چاه بالا می آمد و در نهایت داخل حوض می ریخت. این بنای تارخی با کاشی هایی به رنگ فیروزه ای، آبی روشن، آبی سیر و زرد تزئین شده است.
فضای بینه، زیباترین بخش این حمام سنتی است که طاق اصلی بر روی چهار ستون سنگی مزین به سر ستون های مکعبی شکل و بدنه مارپیچی (از نوع ستون های ترکیبی) قرار دارد. گنبد اصلی حمام حاج داداش قدیمی ترین بناهای تاریخی شهر زنجان و تنها حمام ستون سنگی این شهر بر روی چهار ستون سنگی است و این ستون ها در زمان خود توسط هنرمندان همدانی تراشیده شده است.
سفره خانه سنتی حاج داداش نمونه ای از ذوق معماری هنرمندان گذشته را نشان می دهد که با حوصله فراوان این بنای زیبا را خلق کردند. این بنای منحصر به فرد در روزهای پایانی سال و تعطیلات نوروز آماده پذیرایی گردشگران است که با حضورشان به گرمای این سفره خانه بیافزایند.
بنای تاریخی حمام حاج داداش زنجان نشان دهنده آرامش و ذوق هنرمندان ایران چنان فضای مفرح و دلنشینی دارد که انسان را به فکر پیشینیان فرو می برد. با حضور در فضای گرم و صمیمی این سفره خانه و تماشای معماری بی نظیر آن چنان حس آرامش در انسان به وجود می آید که گویی مدت ها منتظرش بوده است.
– قلعه بهستان
بهستان در استان زنجان، یکی از معروفترین قلعههای شهرستان ماهنشان است که معماری صخرهای بسیار جالب توجهی را از دوره سلجوقی دارد قلعه بهستان یکی از ۲۰ قلعه تاریخی شهرستان ماهنشان در استان زنجان است که قدمت آن به قرن پنجم هجری قمری تخمین زده می شود. به علت شرایط زمانی خاص آن دوره، حاکمان جهت دفاع از خود و مردم اقدام به ساخت این قلعه نموده اند. از طبقات بالای این قلعه جهت دفاع و از طبقات پایین تر به عنوان زاغه و محل نگهداری آذوقه مردم مورد استفاده قرار می گرفت. این قلعه که در دل کوهی از جنس خاک سفت و سخت بنا شده است به علت وزش بادهای تند و فرسایش و همچنین عبور رودخانه قزل اوزن از کنار قلعه در حال تخریب می باشد. قلعه بهستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
– عمارت ذوالفقاری
در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان مجموعه ی تاریخی ذوالفقاری واقع شده است که هم اکنون این مجموعه تقسیم شده و قسمت هایی از آن از بین رفته است. از جالب ترین بنا های باقی مانده ی این مجموعه، بنای تاریخی مرکز مجموعه ی بیرونی است. این بنا در دو طبقه و یک سردابه ساخته شده، پلان بنا ایرانی و سبک ساختمانی آن تقلیدی از بنا های گوتیک اروپا است. این مجموعه دارای دو طبقه است. در طبقه ی اول قسمت اداری و حسابداری قرارگرفته و در طبقه دوم (که دارای دو راه پله است) تالارهای پذیرایی، اتاق های خواب، اتاق های نشیمن و سرویس های بهداشتی قرار دارد. سقف اتاق ها در طبقات به طرز زیبایی لمبه کوبی شده و شامل طرح های هندسی و گره سازی است. تزیینات داخل بنا در طبقه ی همکف، کاشی کاری به سبک قاجار می باشد که طرح معروف لوتوس (نیلوفر آبی) می شود.
تزیینات این عمارت در نما جالب توجه بوده و قرینه سازی بنا از هنر ایرانی وسبک ستون ها تقلیدی از معماری اروپا است. نمای ساختمان با آجرهای قالبی و پیشبر مزین شده است. در اطراف ورودی طاقنماهای تزیینی دیده می شود. این قسمت نیز که از خیابان بلافصله داخل مجموعه می شود، از معماری اروپا الهام گرفته است. بنای عمارت ذوالفقاری در مجموع از بناهای تاریخی و باارزش شهر زنجان است که به سبک بناهای اواخر دوران قاجار ساخته شده است. اوج تزئینات بنا در نمای جنوبی تمرکز یافته بدین ترتیب که سطوح خارجی بصورت یکپارچه مزین است به انواع آجر چینی (آجر تراش ساده، نقش دارو آجر مهری ) دوره قاجار.
عمارت ذوالفقاری قابل مقایسه با عمارت قوام السلطنه (موزه آبگینه) است. این اثر به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.